दरभंगा
- इसे “मिथिला की सांस्कृतिक राजधानी” कहा जाता है।
- यहाँ प्रसिद्ध “दरभंगा किला” और “ललित नारायण मिथिला विश्वविद्यालय” स्थित है।
- मिथिला पेंटिंग (मधुबनी पेंटिंग) की समृद्ध परंपरा यहाँ है।
- यह एक प्रमुख शैक्षणिक और चिकित्सा केंद्र है।
- जनपद मुख्यालय: दरभंगा शहर
- मण्डल: दरभंगा
- पूर्वनाम / उपनाम:
- “द्वार-बंग” या “दर-ए-बंग” – बंगाल का दरवाज़ा
- “मिथिला की राजधानी”
- इतिहास
- प्राचीन ‘विदेह राज्य’ की स्थापना यहीं हुई थी।
- 1 जनवरी 1875: तिरहुत से अलग होकर दरभंगा जिला बना।
- 1972: मधुबनी और समस्तीपुर जिले अलग हुए।
- भौगोलिक स्थिति
- क्षेत्रफल: 2279 वर्ग किमी
- अक्षांशीय विस्तार: 25°53′ से 26°27′ उत्तर
- देशांतर: 85°45′ से 86°40′ पूर्व
- नदी तट: बागमती नदी के किनारे
- सीमाएँ:
- उत्तर – मधुबनी
- दक्षिण – समस्तीपुर
- पूर्व – सहरसा
- पश्चिम – सीतामढ़ी, मुजफ्फरपुर
- राष्ट्रीय राजमार्ग: NH-57, NH-105
- मुख्य नदियाँ: बागमती, कमला, करेह, बूढ़ी गंडक, अधवारा समूह
- झील: कुशेश्वर झील
- ऊर्जा परियोजना: फ्लोटिंग सौर ऊर्जा संयंत्र (Floating Solar Power Plant)
- प्रसिद्ध उत्पाद: मखाना, आम, मछली
- मुख्य उद्योग: मिथिला चित्रकला, कृषि आधारित प्रसंस्करण उद्योग
- ODOP (एक जिला एक उत्पाद): मखाना
- GI Tag:
- मिथिला मखाना
- मिथिला पेंटिंग
- अभयारण्य – कुशेश्वरस्थान पक्षी विहार – घनश्यामपुर और बेरौल प्रखण्डों में
- प्रशासनिक ढाँचा
- लोकसभा सीट: 1 (दरभंगा)
- (मधुबनी और समस्तीपुर के कुछ भाग भी जिले में आते हैं)
- विधानसभा सीटें: 10
- कुशेश्वरस्थान
- गौरा बौराम
- बेनीपुर
- अलीनगर
- दरभंगा
- दरभंगा ग्रामीण
- हायाघाट
- बहादुरपुर
- केवटी
- जाले
- प्रखण्ड (ब्लॉक): 18
- ग्राम पंचायतें: 1269
- नगर निगम: 1 (दरभंगा नगर निगम)
- नगर पंचायतें: 9
- लोकसभा सीट: 1 (दरभंगा)
- जनसांख्यिकी (Census Data)
- कुल जनसंख्या: 39,37,385
- पुरुष – 20,59,949
- महिला – 18,77,436
- ग्रामीण जनसंख्या: 35,54,057
- शहरी जनसंख्या: 3,83,328
- लिंगानुपात: 911
- जनघनत्व: 1728 व्यक्ति/वर्ग किमी
- साक्षरता दर: 56.56%
- पुरुष – 66.83%
- महिला – 45.24%
- जनसंख्या वृद्धि दर (दशकीय): 19.47%
- राज्य में जनसंख्या भागीदारी: 3.78%
- कुल जनसंख्या: 39,37,385
- प्रमुख संस्थान
- राष्ट्रीय मखाना अनुसंधान केंद्र – वासुदेवपुर
- ललित नारायण मिथिला विश्वविद्यालय (LNMU)
- कामेश्वर सिंह दरभंगा संस्कृत विश्वविद्यालय
- उत्सव / मेले
- छठ पूजा
- रामनवमी
- मिथिला ग्राम महोत्सव
- कुशेश्वरस्थान मेला
- दर्शनीय स्थल
- कुशेश्वरस्थान पक्षी अभयारण्य
- दरभंगा राज किला
- अहिल्या स्थान
- कुशेश्वरस्थान मंदिर
- श्यामा माई मंदिर
- बागमती नदी तट, मखाना व आम के बाग
- विकास परियोजनाएँ
- AIIMS दरभंगा – शिलान्यास 13 नवंबर 2024
- दरभंगा मेट्रो रेल परियोजना – प्रस्तावित
- प्रमुख भाषा: मैथिली
मधुबनी
- यह “मधुबनी पेंटिंग” (मिथिला पेंटिंग) के लिए विश्व प्रसिद्ध है।
- इसे “मिथिला की सांस्कृतिक धरोहर” का केंद्र माना जाता है।
- यहाँ प्रसिद्ध “कपिलेश्वर स्थान” मंदिर स्थित है।
- यह जिला अपनी समृद्ध साहित्यिक और सांस्कृतिक परंपरा के लिए जाना जाता है।
- जनपद / मुख्यालय: मधुबनी
- प्रमण्डल: दरभंगा
- पूर्वनाम / उपनाम: ‘मधुवन’ (शहद का जंगल) से नाम लिया गया।
- इतिहास: मिथिला क्षेत्र का हिस्सा; लिच्छवी वंश का प्रभाव; दरभंगा राज्य का भाग रहा।
- स्थापना वर्ष: 1972 (दरभंगा से अलग कर स्वतंत्र जिला बनाया गया)
- भौगोलिक स्थिति
- क्षेत्रफल: 3501 वर्ग किमी
- अक्षांश: 25°59′ से 26°39′ उत्तर
- देशांतर: 85°43′ से 86°42′ पूर्व
- नदी स्थिति: किसी एक नदी किनारे नहीं, पर कई नदियों से घिरा — कमला, करेह, बलान, भूतही बलान, कोसी आदि।
- सीमाएँ:
- उत्तर: नेपाल
- दक्षिण: दरभंगा
- पूर्व: सुपौल
- पश्चिम: सीतामढ़ी
- राष्ट्रीय राजमार्ग: NH-57, NH-104, NH-27
- मुख्य उद्योग:
- मिथिला पेंटिंग (मधुबनी पेंटिंग) — 76 पंजीकृत इकाइयाँ
- मखाना उद्योग: देश के 80% मखाना उत्पादन का केंद्र
- फर्नीचर, डेयरी, पशुपालन
- ODOP (One District One Product): मखाना
- GI Tag Products: मधुबनी पेंटिंग व मखाना
- प्रशासनिक संरचना
- लोकसभा सीटें: 1 (मधुबनी)
- विधानसभा सीटें: 10
(हरलाखी, बेनीपट्टी, बिस्फी, मधुबनी, खजौली, राजनगर, झंझारपुर, फुलपरास, लौकहा, बाबूबरही) - अनुमंडल/प्रखंड (अंचल): 21
- कुल ग्राम: 1115
- ग्राम पंचायतें: 399
- नगर निगम: 1 (मधुबनी)
- नगर परिषद: 1 (झंझारपुर)
- नगर पंचायतें: 5 (जयनगर, बेनीपट्टी, घोघरडीहा, फुलपरास आदि)
- जनसांख्यिकीय विवरण (2011 Census)
- कुल जनसंख्या: 44,87,379
- पुरुष: 23,29,313
- महिला: 21,58,066
- शहरी जनसंख्या: 1,61,495
- ग्रामीण जनसंख्या: 43,25,884
- लिंगानुपात: 926 ♀️ प्रति 1000 ♂️
- जनघनत्व: 1282 व्यक्ति / वर्ग किमी
- साक्षरता दर: 58.62%
- पुरुष साक्षरता: 70.14%
- महिला साक्षरता: 46.16%
- दशकीय जनसंख्या वृद्धि दर: 25.51%
- बिहार की कुल जनसंख्या में भागीदारी: 4.31%
- कुल जनसंख्या: 44,87,379
- प्रमुख संस्थान
- मिथिला चित्रकला संस्थान
- वाटसन हाई स्कूल
- मुख्य उत्सव / मेले
- मधुश्रावणी (नवविवाहित जोड़ों के लिए)
- जानकी नवमी, छठ पूजा
- सामा-चकेवा (भाई-बहन के रिश्ते का पर्व)
- जूड़शीतल (मिथिला नववर्ष – अप्रैल में)
- सौराठ मेला (सभागाछी मेला), कपिलेश्वर स्थान मेला
- मधुश्रावणी मेला, महंथ भौड़ा मेला
- प्रमुख दर्शनीय / धार्मिक स्थल
- सौराठ गाँव (परंपरागत विवाह सभागाछी स्थल)
- बलराजपुर (पुरातात्विक स्थल)
- महादेव उल्कापिंड स्थल
- कपिलेश्वरस्थान
- बुढ़िया माय मंदिर
- महंथ भौड़ा
- उगना महादेव मंदिर
- अन्य प्रमुख तथ्य
- मधुबनी बाढ़-प्रवण जिला है (कोसी व कमला नदी के कारण)
- मिथिला के महान कवि विद्यापति की कर्मभूमि
- माता सीता का जन्मस्थान क्षेत्र से जुड़ा माना जाता है
- भाषा: मैथिली (मुख्य बोली)
समस्तीपुर
- बिहार का मध्यवर्ती जिला है।
- बागमती नदी इस जिले से होकर बहती है।
- यह एक कृषि प्रधान जिला है।
- यह जिला ऐतिहासिक और सांस्कृतिक दृष्टि से महत्वपूर्ण है।
- जिला गठन: 14 नवम्बर 1972 (दरभंगा से अलग होकर)
- मुख्यालय: समस्तीपुर
- मण्डल: दरभंगा
- पूर्वनाम/उपनाम: शमसुद्दीनपुर, मिथिला का प्रवेश द्वार
- ऐतिहासिक तथ्य: मिथिला प्रदेश का हिस्सा, उदयनाचार्य व कवि विद्यापति की भूमि
- भौगोलिक विवरण
- क्षेत्रफल: 2,904 वर्ग किमी
- अक्षांश: 25°90′ उ.
- देशांतर: 86°08′ पू.
- सीमाएँ:
- उत्तर – बागमती नदी (दरभंगा सीमा)
- दक्षिण – गंगा नदी (पटना सीमा)
- पूर्व – बेगूसराय व खगड़िया
- पश्चिम – मुजफ्फरपुर व वैशाली
- नदियाँ: बागमती, गंगा, बूढ़ी गंडक, करेह
- राष्ट्रीय राजमार्ग: NH-27, NH-103
- मुख्य उद्योग:
- खाद्य प्रसंस्करण (चावल, गेहूँ, मक्का)
- दुग्ध उत्पादन (सुधा डेयरी – बिहार की सबसे बड़ी)
- हथकरघा व शिल्प उद्योग
- चीनी मिलें
- ODOP (एक जिला एक उत्पाद): हल्दी
- GI टैग: शाही लीची (2018, साझा – दरभंगा क्षेत्र से)
- प्रशासनिक संरचना
- लोकसभा सीटें: 2 → समस्तीपुर, उजियारपुर
- विधानसभा सीटें: 10
(कल्याणपुर, वारिसनगर, समस्तीपुर, उजियारपुर, मोरवा, हसनपुर, रोसड़ा, विभूतिपुर, सरायरंजन, मोहिउद्दीननगर) - अनुमंडल: 4 → समस्तीपुर, दलसिंह सराय, रोसड़ा, पटोरी
- प्रखंड (ब्लॉक): 20
(समस्तीपुर, ताजपुर, मोरवा, खानपुर, वारिसनगर, कल्याणपुर, पूसा, उजियारपुर, सरायरंजन, मोहिउद्दीननगर, पटोरी, रोसड़ा, हसनपुर, शिवाजीनगर, बीथान, दलसिंह सराय, विभूतिपुर, मोहनपुर, विद्यापति नगर, सिंघिया) - कुल ग्राम: 1,260
- ग्राम पंचायतें: 346
- नगर निगम: 1 (समस्तीपुर)
- नगर पालिका परिषद: 4 (रोसड़ा, दलसिंह सराय, ताजपुर, शाहपुर पटोरी)
- नगर पंचायत: 3 (मुसरीघरारी, सरायरंजन, सिंघिया)
- जनसंख्या (2011 जनगणना)
- कुल जनसंख्या: 42,61,566
- पुरुष – 22,30,003
- महिला – 20,31,563
- लिंगानुपात: 911 ♀ प्रति 1000 ♂
- जनघनत्व: 1,467 व्यक्ति/वर्ग किमी
- शहरी जनसंख्या: 1,47,797
- ग्रामीण जनसंख्या: 41,13,769
- साक्षरता दर: 61.86%
- पुरुष – 71.25%
- महिला – 51.51%
- जनसंख्या वृद्धि दर (2001-2011): 25.53%
- बिहार की जनसंख्या में भागीदारी: 4.09%
- कुल जनसंख्या: 42,61,566
- महत्वपूर्ण संस्थान
- डॉ. राजेन्द्र प्रसाद केन्द्रीय कृषि विश्वविद्यालय, पूसा
- भारत का पहला कृषि अनुसंधान संस्थान (स्थापना 1905, लॉर्ड कर्जन द्वारा)
- स्थान – मसिना कोठी, हरिहरपुर खेड़ी
- डॉ. राजेन्द्र प्रसाद केन्द्रीय कृषि विश्वविद्यालय, पूसा
- उत्सव व मेले
- छठ पूजा, जिउतिया, तीज (मिथिला संस्कृति से जुड़े उत्सव)
- मालीनगर मेला, शिवरात्रि मेला, बाबा हरिहरनाथ महादेव मंदिर मेला
- दर्शनीय स्थल
- राजेन्द्र कृषि विश्वविद्यालय, पूसा – शिक्षा व पर्यटन दोनों का केन्द्र
- विद्यापति नगर – कवि विद्यापति का आश्रम
- मंगलगढ़ (दूधपूरा) – जहाँ बुद्ध ने रात्रि विश्राम किया
- बाबा हरिहरनाथ महादेव मंदिर, हरिहरपुर खेड़ी
- पाण्डवगढ़, पांड़, खाटू श्याम मंदिर, थानेश्वर मंदिर, जागेश्वर धाम, खुदनेश्वर स्थान
- मालीनगर शिव मंदिर – प्रसिद्ध मेला स्थल
- भाषा एवं बोलियाँ – मुख्य भाषाएँ: मैथिली, अंगिका
,
