सारण

  • यह जिला ऐतिहासिक “सारण जिला” का हिस्सा रहा है।
  • गंडक नदी इस जिले से होकर बहती है।
  • यह एक कृषि प्रधान जिला है।
  • यहाँ का “सोनपुर मेला” एशिया का सबसे बड़ा पशु मेला है।
  • मुख्यालय: छपरा
  • प्रमंडल: सारण
  • पूर्व नाम/उपनाम: सारंग अरण्य (हिरनों का जंगल)
  • जिला गठन: 1972
  • क्षेत्रफल: 2641 वर्ग किमी
  • प्राचीन स्थिति: महाजनपद काल में कोसल राज्य का हिस्सा
  • प्रमुख पुरातात्विक स्थल: चिरांद
  • स्वतंत्रता सेनानी: सरदार मंगल सिंह
  • भौगोलिक स्थिति
    • अक्षांश: 25°36′ से 26°13′ उत्तर
    • देशांतर: 84°24′ से 85°15′ पूर्व
    • स्थिति: गंगा, गंडक और घाघरा नदियों से घिरा त्रिकोणीय भू-भाग
    • सीमाएँ:
      • पूर्व: मुजफ्फरपुर व वैशाली
      • पश्चिम: सिवान व बलिया (उ.प्र.)
      • उत्तर: सिवान व गोपालगंज
      • दक्षिण: पटना व भोजपुर
  • राष्ट्रीय राजमार्ग: NH-331, NH-333A
  • मुख्य नदियाँ: गंगा, गंडक, घाघरा
  • नहरें: वाल्मीकिनगर गंडक बैराज से
  • मुख्य उद्योग: कृषि आधारित (चावल मिल, आटा मिल), लघु व कुटीर उद्योग
  • ODOP (एक जिला एक उत्पाद): टमाटर
  • प्रशासनिक संरचना
    • लोकसभा सीटें: 2 (सारण, महाराजगंज)
    • विधानसभा सीटें: 10 (मढ़ौरा, छपरा, गरखा, अमनौर, परसा, सोनपुर, दिघवारा, एकमा, माँझी, बनियापुर)
    • अनुमंडल: 3 (छपरा सदर, मढ़ौरा, सोनपुर)
    • प्रखंड/अंचल: 20
    • कुल ग्राम: 1807
    • ग्राम पंचायतें: 330
    • नगर पालिका परिषद: 1 (छपरा)
    • नगर पंचायतें: 4 (सोनपुर, मढ़ौरा, रिविलगंज, दिघवारा)
  • जनसंख्या (2011 जनगणना अनुसार)
    • कुल जनसंख्या: 39,51,862
      • पुरुष: 20,22,821
      • महिला: 19,29,041
    • ग्रामीण जनसंख्या: 35,98,660
    • शहरी जनसंख्या: 3,53,202
    • लिंगानुपात: 954
    • जनघनत्व: 1496 प्रति वर्ग किमी
    • साक्षरता दर: 65.96%
      • पुरुष साक्षरता: 77.03%
      • महिला साक्षरता: 54.42%
    • जनसंख्या वृद्धि दर: 21.64%
    • बिहार की कुल जनसंख्या में हिस्सा: 3.8%
  • विश्वविद्यालय: जयप्रकाश विश्वविद्यालय, छपरा
  • केंद्रीय विद्यालय: 3 (छपरा, सोनपुर, मसरख)
  • प्रमुख कॉलेज: लोकमान्य तिलक कॉलेज, सोनपुर
  • उत्सव व मेले
    • मुख्य उत्सव: छठ पूजा
    • प्रमुख मेला: सोनपुर मेला (हरिहर क्षेत्र मेला) – विश्व का सबसे बड़ा पशु मेला
  • दर्शनीय स्थल
    • चिरांद पुरातात्विक स्थल
    • डच मकबरा (करिंगा गाँव, 1770 तक डच नियंत्रण)
    • गंगा-गंडक संगम, सोनपुर
    • हरिहर क्षेत्र मंदिर, सोनपुर
    • अंबिका भवानी मंदिर, अमनौर
    • रामपुर कला गाँव

सिवान

  • बिहार का पश्चिमी जिला है।
  • गंडक और घाघरा नदी यहाँ से बहती हैं।
  • यह एक कृषि प्रधान जिला है।
  • यह जिला ऐतिहासिक रूप से महत्वपूर्ण है।
  • मुख्यालय: सिवान
    प्रमंडल: सारण
  • पूर्वनाम / उपनाम: शिव मान व अलीगंज सावन
  • इतिहास
    • प्राचीन काल में कोसल साम्राज्य का हिस्सा था।
    • 1920 में ब्रज किशोर प्रसाद ने पर्दा प्रथा विरोधी आंदोलन शुरू किया।
    • सदाकत आश्रम यहीं स्थित है।
    • जिरादेई गाँव — भारत के प्रथम राष्ट्रपति डॉ. राजेन्द्र प्रसाद की जन्मस्थली।
  • भौगोलिक परिचय
    • क्षेत्रफल: 2219 वर्ग किमी
    • अक्षांशीय विस्तार: 25°58′ से 26°23′ उत्तरी
    • देशांतर विस्तार: 84°10′ से 84°47′ पूर्वी
  • सीमाएँ:
    • उत्तर – गोपालगंज
    • दक्षिण – सारण
    • पूर्व – देवरिया (उत्तर प्रदेश)
    • पश्चिम – बलिया (उत्तर प्रदेश)
  • मुख्य नदियाँ: घाघरा, दाहा, गंडक, घमती, सियाही, सोना नदी, गंडक नहर
  • राष्ट्रीय राजमार्ग: NH-531, NH-27, NH-331
  • कृषि आधारित उद्योग – गन्ना, गेहूँ, मक्का, दालें
  • खाद्य प्रसंस्करण, डेयरी, हथकरघा (चादर, तौलिया), लघु उद्योग
  • ODOP (एक जिला एक उत्पाद): मेंथा (Mentha)
  • प्रशासनिक संरचना
    • लोकसभा सीटें: 2 (सिवान, महाराजगंज)
    • विधानसभा सीटें: 8
      (सिवान, जिरादेई, दरौली, रघुनाथपुर, दरौंधा, बड़हरिया, गोरयाकोठी, महाराजगंज)
    • अनुमंडल: 2 (सिवान सदर, महाराजगंज)
    • प्रखंड / अंचल: 19
    • ग्राम: 1528
    • ग्राम पंचायतें: 293
    • नगर पालिका परिषद: 1 (सिवान)
    • नगर पंचायतें: 7 (महाराजगंज, मैरवा, आंदर, गुठनी, गोपालपुर, बसंतपुर, बड़हरिया)
  • जनसंख्या (2011 जनगणना अनुसार)
    • कुल जनसंख्या: 33,30,464
      • पुरुष: 16,75,090
      • महिला: 16,55,374
    • शहरी जनसंख्या: 1,82,913
    • ग्रामीण जनसंख्या: 31,47,551
    • लिंगानुपात: 988
    • जनसंख्या घनत्व: 1501 व्यक्ति / वर्ग किमी
    • साक्षरता दर: 69.45%
      • पुरुष साक्षरता – 80.23%
      • महिला साक्षरता – 58.66%
    • जनसंख्या वृद्धि दर (2001–2011): 22.70%
    • बिहार की कुल जनसंख्या में भाग: 3.2%
  • शिक्षा संस्थान
    • डी.ए.वी. पी.जी. कॉलेज
    • जिला शिक्षा एवं प्रशिक्षण संस्थान (DIET)
  • उत्सव / मेले
    • खेढ़वा मेला
    • कार्तिक पूर्णिमा मेला
    • उर्स मेला
    • छठ पूजा
  • दर्शनीय स्थल
    • आनंद बाग मठ व सुंदर बाग मठ
    • जलेश्वर नाथ धाम
    • जरती माई मंदिर
    • बुढ़िया माई मंदिर
    • महेंद्र नाथ मंदिर
    • मंचमुखी शिवलिंग
  • संस्कृति
    • प्रमुख नृत्य: झिझिया नृत्य, छऊ नृत्य
    • लोकगीत शैली: भोजपुरी लोकगीत

गोपालगंज

  • बिहार का पश्चिमी जिला है।
  • इसकी सीमा उत्तर प्रदेश से लगती है।
  • यह जिला मुख्य रूप से कृषि पर निर्भर है।
  • गंडक नदी इस जिले से होकर बहती है
  • जिला मुख्यालय: गोपालगंज सदर
  • मंडल: सारण
  • पूर्वनाम: पूर्व में सारण जिले का हिस्सा
  • जिला गठन: 02 अक्टूबर 1973
  • क्षेत्रफल: 2033 वर्ग किमी
  • पूर्व स्थिति: वर्ष 1875 में सारण जिले का अनुमंडल बना था
  • भौगोलिक स्थिति
    • अक्षांश: 26.21° – 26.39° उत्तर
    • देशांतर: 83.54° – 85.56° पूर्व
    • स्थिति: बिहार राज्य के पश्चिमोत्तर कोने में
  • सीमाएँ
    • उत्तर: देवरिया (उत्तर प्रदेश)
    • दक्षिण: सिवान, सारण
    • पूर्व: पूर्वी चंपारण
    • पश्चिम: उत्तर प्रदेश, पश्चिम चंपारण
  • राष्ट्रीय राजमार्ग: NH-27
  • मुख्य नदी: गंडक
  • अन्य नदियाँ: खनुआ, वाणगंगा, सोना, छाड़ी, स्याही, घोघारी, झरहि, दाहा, धनही
  • मुख्य नहर: गंडक नहर
  • झील: भागीपट्टी झील
  • उद्योग
    • चीनी उद्योग
    • वनस्पति तेल उद्योग
    • कृषि आधारित उद्योग
  • अभयारण्य
    • घड़ियाल अभयारण्य
    • बैकुंठपुर पक्षी अभयारण्य (प्रस्तावित)
  • एक जिला एक उत्पाद (ODOP): पपीता
  • प्रशासनिक जानकारी
    • लोकसभा सीटें: 1 (गोपालगंज)
    • विधानसभा सीटें: 6
      (1. बैकुंठपुर 2. बरौली 3. गोपालगंज 4. भोरे 5. हथुआ 6. कुचायकोट)
    • अनुमंडल: 2 (गोपालगंज, हथुआ)
    • प्रखंड/अंचल: 14
    • ग्राम पंचायतें: 234
    • कुल ग्राम: 1566
    • नगर परिषद: 1 (गोपालगंज)
  • जनसंख्या (जनगणना 2011)
    • कुल जनसंख्या: 25,62,012
      • पुरुष: 12,67,666
      • महिला: 12,94,346
    • शहरी जनसंख्या: 1,62,805
    • ग्रामीण जनसंख्या: 23,99,207
    • लिंगानुपात: 1021 ♀ प्रति 1000 ♂
    • जनसंख्या घनत्व: 1260 प्रति वर्ग किमी
    • साक्षरता दर: 65.47%
      • पुरुष साक्षरता: 76.51%
      • महिला साक्षरता: 54.81%
    • बिहार की कुल जनसंख्या में भागीदारी: 2.62%
  • प्रमुख शैक्षणिक संस्थान
    • कमला राय महाविद्यालय
    • गोपेश्वर महाविद्यालय
    • महेंद्र महिला महाविद्यालय
  • मुख्य उत्सव / मेले
    • बाबा मधवालाल उर्स मेला
    • कृषि यांत्रिकीकरण मेला
    • सोनपुर मेला
  • भाषा: भोजपुरी
  • लोकनृत्य / लोकगीत:
    • विदेसिया
    • डोमकच
    • झूमर
    • सामा-चकेवा
    • भकुली बंका गीत

 

Saran Pramandal